Minaretten der weldenkenden

De zaak Wilders. De kwestie Zwarte Piet. Het gebeuren Trump. De ramp Nice. De catastrofe ISIS. Allemaal grote dingen waar we allemaal iets van vinden. Waar we veel over praten en willen discussiëren. ‘Discussiëren’.

Inderdaad, met aanhalingstekens. Want volgens mij is er iets geks aan de hand. Allerlei standpunten die in publieke ‘debatten’ klinken zijn vooral leuzen geworden, die steeds meer als mantra’s – ja, religieuze teksten dus – op me overkomen. Het uitspreken van een leus is vaak niet zozeer een inhoudelijke bijdrage, maar vooral een daad van aansluiting bij een kamp. Zoals het in een mantra niet om het ‘argument’ gaat, want waarom zou je dat toch alsmaar herhalen? – maar om iets anders. In beide gevallen gaat het erom iets te zeggen en tegelijk impliciet iets anders uit te drukken: Ik hoor bij hen! of: god, ik hoor bij u!

Terwijl we de mond vol hebben van ‘bevrijd zijn van religie’ of dromen van no religion too, gedragen we ons steeds religieuzer.

Is het niet bizar dat terroristische aanslagen vooral leiden tot het collectief branden van kaarsjes – zelfs op duizenden kilometer afstand en niet op de plaats van de ramp? Dat we onder leiding van Soundos el Ahmadi het mantra Je suis Charlie opdreunen op de Dam?

Dat elke politicus vervolgens bezweert: ‘We moeten ons niet bang laten maken, ons gewone leven weer oppakken, we moeten aan onze waarden vasthouden’. Dat deze waarden vervolgens nauwelijks worden verwoord, is blijkbaar niet zo erg. De dogma’s zijn vergeten, de mantra’s en rituelen blijven overeind.

Ik verdiep me al enige tijd in beeldspraak, symboliek, rituelen en religie en het valt me op hoezeer deze fenomenen in opmars zijn – en tegelijk vaak ontkend worden. We leven nog steeds in de illusie dat we Verlichter zijn dan ooit tevoren, maar ik zie toch echt iets anders. Beeldspraak, symboliek, rituelen, religieus handelen – allemaal komt het vaak neer op: iets anders doen, tonen of zeggen dan je eigenlijk bedoelt. En niet op rationele of zakelijke debatten voeren.

We bedoelen niet ‘Ik ben Charlie’ – velen van ons kenden Charlie Hebdo niet eens. We bedoelen niet ‘Hier is een ramp gebeurd, daarom rouwen we hier’ – want dat was soms zelfs op een ander continent. We bedoelen niet ‘Bid voor Nice’ – want onze religiositeit doet het tegenwoordig vaak zonder expliciete gebeden aan een persoonlijke god.

We bedoelen vooral: WIJ. En we herkennen alle anderen die ook bij WIJ horen aan de leuzen, de vlaggen, de symbolen, de profielfoto’s, de gebaren, de optochten, de korte woordjes tussendoor.

Dat alles vaak onder de noemer ‘publiek debat’ – de schijn van weldenkendheid. Zouden we niet eerlijker zijn als we toegeven: ‘Ja, we zeggen A, maar bedoelen B, dus laten we nu gewoon discussiëren over B, de argumenten.’

Of wordt de betovering dan verbroken, ondermijnen we dan de mythes die we in stand willen houden om vooruit te komen?

Ik zou zeggen: voeg ritueel en ratio weer samen. Loop niet enkel een optocht voor ‘positiviteit, inclusiviteit en begrip’ (Ieder1), maar bespreek wat er met die termen bedoeld moet worden. Laat denkers en alle deelnemers met elkaar in gesprek gaan over de mogelijkheden en beperkingen van die termen. Want volgens mij wordt er toch iets ánders bedoeld dan ‘positiviteit’ tegenover, ‘inclusiviteit’ van en ‘begrip’ voor alles.

Hopelijk ontstaan er dan steeds opnieuw nieuwe WIJ’s – vluchtig en niet beklemmend. Dat geldt ook voor hun rituelen, mantra’s en acclamaties, die steeds andere gedaanten moeten aannemen en anders geduid moeten worden.

Overal staan opblaas-preekstoelen en luchtballon-minaretten die we vervolgens vreedzaam leksteken – want niets zo veranderlijk als de mens en zijn opvattingen.